Đêm Lặng Lẽ Dưới Hàng Cây Già – review truyện ngắn cảm động về tình mẹ và ký ức hậu chiến

Đêm Lặng Lẽ Dưới Hàng Cây Già – review truyện ngắn cảm động về tình mẹ và ký ức hậu chiến



Có những đêm, người ta nghe tiếng lá me rớt khẽ như tiếng thở dài của thế hệ đã đi qua bão đạn. Có những con đường mòn, chỉ cần đứng ở đó, trăng sẽ rót xuống đôi vai ai đó một thứ ánh sáng lạnh, đủ để nhìn vào sâu thẳm ký ức. “Đêm Lặng Lẽ Dưới Hàng Cây Già” mở ra bằng thứ ánh trăng như vậy: mỏng, chậm, dai dẳng, đánh thức những tiếng khớp gối lạo xạo, những lời dỗ dành tự nói với mình, những câu thầm thì của các bà mẹ đã hiến nỗi riêng lặng lẽ cho một thời không còn trở lại. Đọc truyện, tôi cứ thấy như có một dòng sông ngầm chảy dưới mỗi câu chữ, chảy qua lưng áo bạc phếch của bà Hai Lựu, qua điếu thuốc lá cuốn bằng lá chuối khô của bà Tư Thêm, qua tấm ảnh ố vàng trong hũ gạo của bà Bảy Xuyến, và cả chiếc khăn sờn góc của thằng Út nơi tay bà Năm Lệ. Một dòng sông không ồn ào, nhưng biết cách làm ướt mắt người đọc lúc nào chẳng hay.

Điều đầu tiên truyện làm được — và làm rất khéo — là dựng lên một không gian rất Nam Bộ mà không sa đà vào những mô tả phồn thực: Sông Hậu “lặng lờ trôi”, tán me “già cỗi”, sân phơi lúa vàng, tiếng côn trùng rỉ rả, mùi thuốc lá cuộn từ lá chuối khô… Khung cảnh ấy không chỉ là nền, nó là nhân chứng, là altar, là “ngôi đền không mái che” như tác phẩm gọi tên, nơi năm bà mẹ tụ về đêm rằm để hành lễ ký ức. Ở đó, mỗi món đồ đều có linh hồn riêng: chiếc ghế mây sờn rách biết giữ lưng bà Hai, tấm huy chương xỉn màu biết lặng im, chiếc khăn dệt tay biết giữ hơi ấm và lời trối. Chúng không chỉ “thuộc về” chủ nhân; chúng là phần kéo dài của thân phận, của thương nhớ. Nhờ vậy, khi người kể viết “Có những vết thương máu ngưng chảy, nhưng nỗi đau vẫn âm ỉ mãi như một dòng sông ngầm”, ta không thấy đó là câu tu từ; ta nghe được nhịp nước chảy trong từng chi tiết.

Tôi thích cách truyện chọn thang tiếng nói rất vừa: không bi lụy, không hờn trách, không sấm gào, mà cứ như người quê ngồi kể chuyện dưới trăng. Lời của các bà mẹ đơn sơ, thậm chí đôi lúc cộc lốc, mà thành thật đến nặng lòng. Như câu bà Hai tự dặn: “Tối nay chúng ta không khóc. Trăng đẹp quá, tụi nó sẽ buồn nếu thấy mình khóc.” Người mẹ không gồng làm anh hùng; bà chỉ tìm cách làm dịu trái tim mình, bởi bà biết nước mắt đêm rằm, dưới thứ trăng tròn đoàn viên, dễ thành mũi dao xoáy vào chỗ trống. Hay khi bà Năm Lệ bảo: “Mẹ không cầm súng, nhưng mẹ dệt áo, nấu cơm, đan võng, gửi ra chiến trường. Mẹ không chết trên mặt trận, nhưng mẹ chết mòn trong nỗi nhớ.” Ấy là thứ bi tráng của đời thường, vừa đủ để chiếc ghế mây cũng muốn rung rinh.

Dưới hàng me già ấy, năm người mẹ quây lại thành một vòng — vòng người, vòng thời gian, vòng của những câu chuyện. Tôi đọc mà cứ thấy một vòng tròn khác đồng vọng phía trên: vầng trăng. Nó tròn, nhưng lòng người thì khuyết. Nó sáng, nhưng nỗi đau thì tối. Sự đối sánh ấy, tác giả không cần nói bằng chữ; đã có lá me rơi, có “tiếng gió lào xào như lời của những linh hồn không siêu thoát”. Kỹ thuật kể ở đây là cân bằng tinh tế giữa kể và gợi: khi bà Tư Thêm bập một hơi thuốc, khói “tỏa ra như làn sương mỏng, là màn sương để bà nhìn xuyên qua đó, thấy được thằng Hùng vẫn còn cười.” Một câu vừa là hình, vừa là ẩn dụ. Bức màn khói vừa dày lên khoảng cách giữa người sống với người đã khuất, vừa mỏng đi vách ngăn thời gian. Đọc như thế, ta mới hiểu vì sao với những người ở lại, giấc mơ có khi “tỉnh dậy còn đau đớn hơn cả ác mộng”: vì mơ là lúc người đã mất chịu quay về, hiện bằng hơi ấm, bằng tiếng cười, bằng câu “Má ơi, con mệt quá”, và tỉnh dậy là khoảng trống bị khuếch đại đến chói tai.

Truyện còn khéo ở việc để mỗi bà mẹ mang một “đạo cụ” riêng: chiếc khăn dệt tay, tấm ảnh trong hũ gạo, nồi cá kho triền miên trong ký ức, hàng hoa dừa cạn đã già, chiếc điếu thuốc cuộn bằng lá chuối. Những đạo cụ ấy không chỉ cá thể hóa từng số phận, chúng cũng là những “từ khóa SEO” của ký ức — xin cho tôi dùng chính cụm từ của thời internet để nói về cách truyện lưu dấu. Khi nhắc đến “Đọc Truyện Ngắn Hay Về Cuộc Sống”, nhiều người nghĩ đến câu chữ mang thông điệp. Ở đây, thông điệp không được gắn biển; nó mọc như hoa dại trên mép bờ kinh, như dây leo quấn vào cột hiên cũ kỹ. Thông điệp ấy là: tình mẹ không có thì tương lai không có mầm; rằng một đất nước rốt cuộc cũng được dệt nên từ những bữa cơm chắt chiu, những mũi kim đan võng, những đêm người đàn bà nằm nghe gió đi qua cửa mà gọi tên con trong mơ.

Tác phẩm để các bà mẹ tự đối thoại với thế hệ sau qua câu hỏi về hiểu/không hiểu: “Mấy đứa trẻ bây giờ không hiểu được mình đâu.” Câu ấy thốt ra không phải để trách, mà để thở dài. Người trẻ “sinh ra khi đạn đã thôi bay, bom đã thôi rơi”, chiến tranh với họ là “trang sách lịch sử, là những bức ảnh đen trắng phai màu”. Truyện không buộc lớp sau phải hiểu lớp trước bằng cùng một thước đo. Nó chỉ nhắc rằng có những độ sâu không thể suy ra từ mặt nước im, rằng “nhớ thương với tụi nó như cái ao cạn nước. Tụi nó biết nó từng sâu, nhưng không thể đo được độ sâu ấy.” Đây là một ví von rất Nam Bộ: không cần những khái niệm lớn, chỉ cần cái ao làng trước nhà, đã nói được hết chiều sâu bất khả tri của nỗi nhớ.

Cũng trong đối thoại ấy, tác phẩm khẽ khàng xác lập phẩm giá của người mẹ. Có một câu, với tôi là trụ chống của toàn bộ thiên truyện: “Người ta gọi chúng ta là anh hùng.” Nghe qua tưởng là tán dương; thực ra là một sự sửa nghĩa. Anh hùng ở đây không được “phong” bởi nghi thức nhà nước, cũng không ở huy chương treo tường — những huy chương “đã xỉn màu theo thời gian”. Anh hùng là ở cách chung thân với nỗi đau mà vẫn “nấu cơm, ra đồng làm việc”, vẫn “gặt nốt thửa ruộng rồi mới về nhà khi nghe tin dữ”, vẫn giữ cho bữa cá kho trong mơ đúng vị. Chúng ta vẫn nói về resilience, về khả năng phục hồi. Tác phẩm diễn dịch resilience thành một cử chỉ nhỏ nhoi: thức dậy, nhóm lửa, lui cui với nồi niêu. Những vai gầy đã gồng cả bầu trời, nhưng khi trăng lên, họ vẫn biết tự dặn nhau: “Đêm rằm, không khóc.”

Trong kết cấu, truyện chọn nhịp chậm, một thứ chậm rất cần cho mạch cảm xúc. Mỗi đoạn là một vòng tròn hoàn nhỏ: mở – hồi ức – một chi tiết vật dụng – một câu nói – sự lặng im – rồi gió đêm đi qua, làm cái vòng nở ra một chút. Vòng này lồng vào vòng khác, như những gợn nước đồng tâm khi ai đó thả một hòn sỏi xuống giếng. Ta đọc, thấy thời gian trương nở như bột lên men, không phải để phồng to, mà để đủ mềm cho răng lòng người. Đến cuối, khi câu hỏi “Các bà có hối hận không?” rơi xuống, những vòng đồng tâm ấy va nhau, tạo nên một âm trầm nghe rõ tận xương ngực. Câu trả lời của bà Hai Lựu “Đau đớn thì có, nhưng không hối hận” không kịch tính, không thề thốt, nhưng nó cân bằng được hai bờ bão tố: tình riêng và nghĩa lớn. Ở đó, ta thấy một thứ đạo lý không phải thuộc lòng, mà được nhào nặn qua máu mủ, qua ròng rã bốn mươi tám năm đứng đợi ở đầu ngõ cũ.

Nếu nhìn từ tầng nghĩa xã hội, truyện là một lời tưởng niệm cho những “bà mẹ Việt Nam anh hùng” — danh xưng vốn dễ bị lễ nghi hóa. Bằng việc đặt các bà trong một không gian sống động (không phải bục nhận bằng khen), tác phẩm trả họ về đúng nơi tình thương thở: bếp, sân phơi, gốc me, bờ ruộng. Tấm huy chương trên tường có thể xỉn, nhưng mùi cá kho, màu hoa dừa cạn, cử chỉ giấu ảnh trong hũ gạo — ấy là những tấm “huy chương sống”. Người đọc trẻ có thể chưa hiểu hết chiến tranh, nhưng ai từng có một người mẹ (hay từng làm mẹ) đều biết cảm giác “chết mòn trong nỗi nhớ” của những đêm nằm nghe tiếng lá ngoài hiên. Bởi thế, đây không chỉ là “truyện ngắn hay về cuộc sống” theo nghĩa thể loại; nó là mảnh gương để soi thấy câu hỏi của muôn nhà: mình giữ người thương lại bên mình bằng cách nào mà vẫn để họ đi đường của họ?

Tầng nghĩa nữ tính trong truyện hiện rõ mà không cần slogan. Những người mẹ ấy làm công việc của đàn bà: dệt khăn, kho cá, đan võng, chăm hoa, giữ nhà. Nhưng chính từ những sợi tơ mềm ấy, họ dệt sáng tấm lưới lớn hơn mọi khẩu hiệu. Khi con ra trận, đàn bà ở nhà dệt. Khi con hóa mây, đàn bà ở nhà… vẫn dệt. Dệt những đêm rằm lặng lẽ, dệt những buổi sáng không nước mắt, dệt cả lời nói “tụi nó sẽ buồn nếu thấy mình khóc.” Không phải ngẫu nhiên mà đồ vật nữ công trở thành báu vật ký ức (chiếc khăn, nồi cá), còn đồ vật “hùng” (súng đạn) chỉ hiện qua bóng chữ. Truyện đưa người đọc trở về một chân lý cổ xưa: sự bền bỉ của sợi vải đôi khi là hình thức cuối cùng của lòng can đảm.

Ở tầng mỹ học, chất văn của truyện giàu hình ảnh mà không nặng tay, gợi nhiều hơn tả. Những so sánh “khớp xương lạo xạo như tiếng thời gian gặm nhấm”, “mặt ruộng nứt nẻ trong mùa hạn”, “ánh trăng như vành khăn tang”… là những phát hiện vừa đủ đắt để treo lơ lửng, không kéo áo người đọc mà kêu gọi ta đứng yên ngắm. Tôi nhận ra tiếng nói của miền đất sông nước trong nhịp dừng đặt ở cuối câu, trong cách nói “tui”, “tụi nó”, “bả” — thân thuộc, dày hơi thở. Hơi văn như một buổi chiều nước ròng: mùi bùn non, mùi rạ, mùi vỏ khô trái me, sốc lên bất ngờ rồi nằm lại ở đầu lưỡi.

Cũng cần nói đến cách truyện xử lý ký ức. Thay vì đẩy người đọc vào một flashback lớn, tác phẩm để ký ức rỉ ra từ chi tiết. Bà Tư Thêm kể nồi cá kho và giấc mơ thằng Hùng “ăn ngon lành lắm”, tỉnh dậy “gối ướt đẫm” — hai hình ảnh đối xứng: đầy/dơi, ấm/lạnh. Bà Bảy Xuyến “giấu tấm ảnh trong hũ gạo” — động tác ấy bao nhiêu năm trước là một cách giữ tài sản khỏi lửa bom, bây giờ thành thói quen cất ký ức nơi nơi nuôi sống gia đình. Bà Năm Lệ “lần mò ra gốc me” như một nghi thức trốn con dâu để về với đứa con khác đã đi xa. Những động từ “giấu”, “dệt”, “kho”, “lần mò” chính là nhịp điệu cảm xúc của truyện: không phi phàm, không hoành tráng, chỉ nhẫn nại mà thẳm sâu.

Về mạch triết luận, truyện đặt ra ba câu hỏi lớn, rồi cũng tự thắp đèn cho mỗi câu. Một: “Hiểu – không hiểu” giữa thế hệ. Đèn bật lên ở cách diễn giải “cái ao cạn nước”: chúng ta có thể không đo hết độ sâu nỗi đau cha mẹ, nhưng ít nhất có thể đứng bên bờ và biết rằng nó từng sâu. Hai: “Chọn – giữ” giữa nghĩa nước và tình nhà. Đèn bật lên ở câu “Đau đớn thì có, nhưng không hối hận”: sự tự do của con là phẩm giá của mẹ. Ba: “Anh hùng – bình thường” trong định nghĩa đời người. Đèn bật lên ở chỗ các bà vẫn gặt lúa rồi mới về nghe tin dữ: anh hùng là người bình thường biết làm trọn phần việc của mình, ngay cả khi trái tim vừa rạn.

Nếu đặt truyện vào dòng các “truyện ngắn hay về cuộc sống” gắn với ký ức chiến tranh, tôi thấy tác phẩm đứng về phía những văn bản chọn sự lặng thay cho bi hùng, chọn mái hiên thay cho quảng trường, chọn thầm thì thay cho diễn ngôn. Nó gợi tôi nhớ đến chất văn của một miền chữ Nguyễn Ngọc Tư: sông nước, trăng, bếp, tiếng thở dài đi cùng những câu nói “đáy mắt cười mà giọng buồn”. Cách “để vật kể người” cũng là thủ pháp quen thuộc trong thứ văn Nam Bộ không phô trương: con người được soi qua chiếc khăn sờn, tấm ảnh ố vàng, bữa cá kho. Nhờ vậy, câu chuyện không chỉ là chuyện của một nhà, một xóm; nó là chuyện của một miền ký ức đất nước, nơi những bà mẹ gặp nhau dưới tán cây chung của lịch sử.

Tôi muốn dành một đoạn để nói riêng về trăng. Trăng trong truyện không chỉ là đèn sân khấu. Trăng là người bạn im lặng của những kẻ đợi. Vầng trăng rằm “tròn vành vạnh” ở mở truyện tương phản với “những vành khăn tang” cuối truyện — một trục hình ảnh khép kín, khắc vào mắt người đọc ý niệm đoàn viên bất khả: trăng càng tròn, khuyết của lòng càng rõ. Có lẽ bởi vậy, các bà quyết “không khóc đêm rằm”: khóc dưới trăng là run rẩy với một lời mời gọi đoàn tụ không thể thành, tựa như bước lên chiếc cầu dẫn sang phía bên kia. Sự kìm nén ấy làm nên cốt cách của những người đàn bà đã quen lặng im trước bão: họ giữ nước mắt cho nồi cá đang kho, cho mầm hoa dừa cạn vừa nhú, cho đứa cháu nội hỏi “bà đánh giặc à?”

Một chi tiết nhỏ nhưng đắt là cách đám cháu hỏi về huy chương và danh xưng. Sự ngây thơ của chúng là lối vào lịch sử thuần khiết nhất. “Bà có đánh giặc à?” — câu hỏi ấy vô tình vạch ra đường ranh giữa “vinh quang có thể kể” và “vinh quang không thể kể”. Truyện, nhờ vậy, không kết thúc ở bi lụy; nó mở ra ở giáo dục tình cảm: làm sao nói với trẻ nhỏ về chiến tranh mà không gieo hận thù, làm sao trao lại ký ức mà không buộc thế hệ sau phải mang cơn nặng nợ? “Đọc truyện ngắn hay về cuộc sống” như thế không dừng ở việc xúc động; nó dạy cách đứng trước quá khứ với sự dịu dàng cần thiết.

Tôi cũng muốn chạm vào ngôn ngữ th.ân thể của các bà mẹ — thứ ngôn ngữ đôi khi nói nhiều hơn lời. Bà Hai “xoa xoa đầu gối trần”, nghe “khớp xương kêu lạo xạo”; bà Năm “thở dốc, từng lời như phải bươn chải qua một cánh rừng dày đặc”; bà Bảy “rút tấm ảnh từ ngực áo”, “ôm tấm ảnh ngủ”… Những cử chỉ ấy làm “nỗi đau có hình” — đau không còn là khái niệm trừu tượng, nó có chỗ nằm (trong hũ gạo, trong ngực áo), có mùi (mùi khói thuốc, mùi cá kho), có âm thanh (lá xào xạc, côn trùng rỉ rả). Khi nỗi đau có hình, nó có thể được đặt xuống — ít nhất là mỗi đêm rằm, dưới hàng me, trong một vòng tròn bạn bè cùng tuổi trời.

Nếu bạn tìm một “truyện ngắn hay về cuộc sống” để thấy đời không phải lúc nào cũng cất tiếng kèn xung trận, “Đêm Lặng Lẽ Dưới Hàng Cây Già” là một lựa chọn xứng đáng. Nó làm công việc thầm lặng của văn chương: không minh họa lịch sử, mà làm lịch sử thở lại; không dạy đạo lý, mà để đạo lý tự bật lên từ một nồi cá kho. Đọc xong, tôi muốn ra hiên, ngước nhìn trăng, lắng nghe tiếng lá va nhau, và nghĩ đến một người nào đó đã đi mà vẫn chưa rời khỏi lòng mình. Tôi muốn nhặt một chiếc lá me, kẹp vào cuốn sổ tay, như các bà mẹ kẹp ký ức vào khăn, vào ảnh, vào tiếng thở của đêm.

Những ngày này, người ta hay nói về chữa lành. Truyện không nói “chữa lành”, nhưng nó chỉ như thế này: dùng đời thường để dịu đời bất thường. Khi nghe tin dữ, “vẫn gặt nốt thửa ruộng rồi mới về nhà” — chẳng phải đó là một hình thức tự cứu đỡ sao? Khi “không khóc đêm rằm” — chẳng phải đó là một lời thề nhỏ để tự giữ mình sao? Và khi năm bà mẹ, tóc bạc dưới trăng, ngồi thành một vòng, mỗi người nâng một mảnh ký ức, họ đã biến nỗi đau riêng thành ngọn lửa sưởi nhau. Người đọc đứng từ xa, chỉ việc đưa tay, đã thấy lòng mình ấm hơn một chút.

Tôi rời truyện mà vẫn còn nghe câu này như gió lùa qua mái: “Mẹ không cầm súng, nhưng mẹ chết mòn trong nỗi nhớ.” Có lẽ chúng ta, những người sinh ra trong bình yên, không thể đo độ sâu của nỗi nhớ ấy. Nhưng ta có thể làm một điều: đứng cùng các bà một chốc dưới hàng me, lắng nghe tiếng lá, và học cách im lặng đúng lúc. Bởi im lặng — im lặng biết lắng nghe — cũng là một thứ tri ân.

Và nếu cần một lý do để bạn tìm đọc nguyên tác ngay lúc này, thì là: giữa vô vàn câu chữ dễ quên, ở đây có những bàn tay gân guốc còn giữ ấm chiếc khăn sờn, có những giấc mơ “tỉnh dậy còn đau hơn ác mộng”, có một vòng tròn người ngồi dưới trăng rằm mà dặn nhau “đêm nay không khóc”. Biết đâu, trên hành trình ấy, bạn sẽ bắt gặp chính mình — hoặc một người thân đã đi rất xa, nhưng vẫn đang lặng lẽ đợi bạn dưới tán me xưa.