Mối mọt là một nhóm các loài côn trùng có hại. Các cá thể trong một đàn sống quần tụ trong một tổ. Tổ của nhiều loài là các khoang rỗng lớn trong lòng đất, đường kính khoang tổ có thể tới hàng mét. Một tổ có thể có tới hàng trăm khoang, hàng trăm hang giao thông đi ra từ các khoang tổ, tổng thể tích rỗng của một tổ mối có thể tới vài chục mét khối.
Chính thể tích rỗng của tổ mối là nguyên nhân gây tác hại đối với các công trình thủy lợi bằng đất. Khi bước vào mùa lũ nước chảy qua thân đê, thân và nền đập theo hệ thống rỗng của tổ mối. Do đó mà vấn đề diệt mối, diệt côn trùng là vấn đề rất quan trọng.
Theo như thông báo nghiên cứu ghi nhận của Phòng quản lý công trình và nhiều Công ty chuyên cung cấp dịch vụ diệt mối cho thấy hậu quả của mối là đã gây ra hàng chục vụ vỡ đê, đập, hàng trăm vụ sự cố rò rỉ trên thân đê đập. Đã có nhiều vụ tổ mối gây ra sập mái đê, rò rỉ thân đê như vụ ô tô bị sập và chui vào tổ mối ở đê
Ví dụ điển hình là ở huyện Tả Hồng huyện Đông Anh, Hà Nội vào năm 1969 hay như theo ghi nhận của công Ty Diệt mối và khử trùng Hà Nội đã từng chứng kiến một vụ tổ mối gây rò rỉ thân đê sông Hồng, khi chúng tôi đến đội quản lý đê đã cắm biển báo sự cố do tổ mối, từ lỗ rò vẫn thỉnh thoảng thây mối chui ra và xung quanh có nhiều xác mối.
2. Hiện trạng xử lý phòng trừ mối cho công trình đê đập ở Việt Nam hiện nay
2.1. Về tiêu chuẩn và định mức kỹ thuật
Nhận thấy rõ tác hại của mối đối với công trình thủy lợi, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã ban hành một số tiêu chuẩn định mức liên quan đến công tác khảo sát và xử lý mối.
Công tác xử lý phòng trừ diệt mối tận gốc đối với đập đang vận hành thường được tiến hành đồng thời với các dự án sửa chữa nâng cấp đập. Nói như vậy có nghĩa là các đập không thuộc diện cần nâng cấp, sửa chữa thì dù có mối hại cũng không được xử lý phòng trừ mối, như: đập Xạ Hương (Vĩnh Phúc), Đạ Hàm (Lâm Đồng), EaKao (ĐakLak)…hiện nay có nhiều mối nhưng không có dự án để xử lý mối. Điều này không hợp lý vì mối hại âm thầm trong thân đập nên dễ gây ra sự cố bất ngờ.
Đối với đập xây dựng mới, hiện nay nhiều dự án thiếu công tác khảo sát và xử lý mối cho nền đập như đập Phước Hòa (Bình Dương), Sông Ray (Đồng Nai)…. VIệc này xảy ra do các nhà thiết kế không phải là các nhà sinh học, nên trong quá trình khảo sát thực địa để lập báo cáo trong giai đoạn chuẩn bị đầu tư không thấy được dấu hiệu tổ mối ở nền công trình nên không đưa công tác khảo sát và xử lý mối vào công tác xây lắp.
Đối với đê, mỗi cung đoạn đê đều có đội quản lý đê. Hàng năm các đội quản lý đê thường tiến hành đào bắt mối chúa, sau khi đào bắt mối chúa tổ mối được đổ thuốc trừ sâu và hoàn trả mái đê như cũ, việc đào bắt mối chúa trên đê được sử dụng rất phổ biến vào những năm 70-80 của thế kỷ trước [4]. Qua thực tế đào bắt mối chúa ở nhiều đoạn đê cho thấy tỷ lệ bắt được chúa chỉ khoảng 30% số tổ đã đào, các tổ đã bị bắt chúa vẫn có khả năng hoạt động trở lại, nguyên nhân của hiện tượng này là do mối có khả năng thay thế mối chúa khi bị chết chúa [3]. Nhược điểm nữa của giải pháp này là hang giao thông cũng vẫn không được xử lý, ẩn họa trong thân đê vẫn còn và làm vỡ kết cấu của thân đê. Hiện nay, nhiều đoạn đê xung yếu đã được tiến hành xử lý mối bằng công nghệ khoan phụt xử lý mối tại tổ. Hiệu quả của công nghệ này chắc chắn là rất tốt, nó giúp cho việc lấp bịt khoang tổ và hang giao thông bằng vữa sét mà không phải đào bới, hiệu quả xử lý hầu như đạt 100%. Tuy nhiên, việc xử lý mối bằng công nghệ khoan phụt tại tổ mối mới được tiến hành cục bộ ở từng đoạn, tổng chiều dài các đoạn đê đã được xử lý nhỏ hơn rất nhiều so với chiều dài toàn tuyến đê. Các các đoạn đê còn lại và môi trường xung quanh chưa được xử lý mối. Do đó mối hàng năm mối cánh từ các đoạn đê chưa xử lý và môi trường xung quanh sẽ bay vào các đoạn đê đã xử lý để làm tổ.
2.3. Biện pháp xử lý
Khi có các dấu hiệu sinh học, sinh thái học cho thấy cần xây dựng kế hoạch phòng trừ mối thì báo cáo lên các cấp có thẩm quyền để xây dựng kế hoạch xử lý. Xây dựng một tiêu chuẩn về quản lý an toàn về mối cho đập trong đó qui định rõ chu kỳ khảo sát và xử lý phòng trừ mối đối với từng loại đập. Đối với các loại đê điều có thể giải quyết bằng một qui định bắt buộc trong báo cáo chuẩn bị đầu tư có nội dung đánh giá về hiện trạng mối./.
Hiện tại ở các tỉnh thành thị thì các công trình thủy lợi dần ít đi mà vấn đề diệt trừ mối lại tập trung vào các khu dân cư, nhà ở. Diệt mối tại Hà Nội cần một biện pháp tổng thể mới có thể trị dứt điểm các con mối này.
Chính thể tích rỗng của tổ mối là nguyên nhân gây tác hại đối với các công trình thủy lợi bằng đất. Khi bước vào mùa lũ nước chảy qua thân đê, thân và nền đập theo hệ thống rỗng của tổ mối. Do đó mà vấn đề diệt mối, diệt côn trùng là vấn đề rất quan trọng.
Theo như thông báo nghiên cứu ghi nhận của Phòng quản lý công trình và nhiều Công ty chuyên cung cấp dịch vụ diệt mối cho thấy hậu quả của mối là đã gây ra hàng chục vụ vỡ đê, đập, hàng trăm vụ sự cố rò rỉ trên thân đê đập. Đã có nhiều vụ tổ mối gây ra sập mái đê, rò rỉ thân đê như vụ ô tô bị sập và chui vào tổ mối ở đê
Ví dụ điển hình là ở huyện Tả Hồng huyện Đông Anh, Hà Nội vào năm 1969 hay như theo ghi nhận của công Ty Diệt mối và khử trùng Hà Nội đã từng chứng kiến một vụ tổ mối gây rò rỉ thân đê sông Hồng, khi chúng tôi đến đội quản lý đê đã cắm biển báo sự cố do tổ mối, từ lỗ rò vẫn thỉnh thoảng thây mối chui ra và xung quanh có nhiều xác mối.
2. Hiện trạng xử lý phòng trừ mối cho công trình đê đập ở Việt Nam hiện nay
2.1. Về tiêu chuẩn và định mức kỹ thuật
Nhận thấy rõ tác hại của mối đối với công trình thủy lợi, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã ban hành một số tiêu chuẩn định mức liên quan đến công tác khảo sát và xử lý mối.
Công tác xử lý phòng trừ diệt mối tận gốc đối với đập đang vận hành thường được tiến hành đồng thời với các dự án sửa chữa nâng cấp đập. Nói như vậy có nghĩa là các đập không thuộc diện cần nâng cấp, sửa chữa thì dù có mối hại cũng không được xử lý phòng trừ mối, như: đập Xạ Hương (Vĩnh Phúc), Đạ Hàm (Lâm Đồng), EaKao (ĐakLak)…hiện nay có nhiều mối nhưng không có dự án để xử lý mối. Điều này không hợp lý vì mối hại âm thầm trong thân đập nên dễ gây ra sự cố bất ngờ.
Đối với đập xây dựng mới, hiện nay nhiều dự án thiếu công tác khảo sát và xử lý mối cho nền đập như đập Phước Hòa (Bình Dương), Sông Ray (Đồng Nai)…. VIệc này xảy ra do các nhà thiết kế không phải là các nhà sinh học, nên trong quá trình khảo sát thực địa để lập báo cáo trong giai đoạn chuẩn bị đầu tư không thấy được dấu hiệu tổ mối ở nền công trình nên không đưa công tác khảo sát và xử lý mối vào công tác xây lắp.
Đối với đê, mỗi cung đoạn đê đều có đội quản lý đê. Hàng năm các đội quản lý đê thường tiến hành đào bắt mối chúa, sau khi đào bắt mối chúa tổ mối được đổ thuốc trừ sâu và hoàn trả mái đê như cũ, việc đào bắt mối chúa trên đê được sử dụng rất phổ biến vào những năm 70-80 của thế kỷ trước [4]. Qua thực tế đào bắt mối chúa ở nhiều đoạn đê cho thấy tỷ lệ bắt được chúa chỉ khoảng 30% số tổ đã đào, các tổ đã bị bắt chúa vẫn có khả năng hoạt động trở lại, nguyên nhân của hiện tượng này là do mối có khả năng thay thế mối chúa khi bị chết chúa [3]. Nhược điểm nữa của giải pháp này là hang giao thông cũng vẫn không được xử lý, ẩn họa trong thân đê vẫn còn và làm vỡ kết cấu của thân đê. Hiện nay, nhiều đoạn đê xung yếu đã được tiến hành xử lý mối bằng công nghệ khoan phụt xử lý mối tại tổ. Hiệu quả của công nghệ này chắc chắn là rất tốt, nó giúp cho việc lấp bịt khoang tổ và hang giao thông bằng vữa sét mà không phải đào bới, hiệu quả xử lý hầu như đạt 100%. Tuy nhiên, việc xử lý mối bằng công nghệ khoan phụt tại tổ mối mới được tiến hành cục bộ ở từng đoạn, tổng chiều dài các đoạn đê đã được xử lý nhỏ hơn rất nhiều so với chiều dài toàn tuyến đê. Các các đoạn đê còn lại và môi trường xung quanh chưa được xử lý mối. Do đó mối hàng năm mối cánh từ các đoạn đê chưa xử lý và môi trường xung quanh sẽ bay vào các đoạn đê đã xử lý để làm tổ.
2.3. Biện pháp xử lý
Khi có các dấu hiệu sinh học, sinh thái học cho thấy cần xây dựng kế hoạch phòng trừ mối thì báo cáo lên các cấp có thẩm quyền để xây dựng kế hoạch xử lý. Xây dựng một tiêu chuẩn về quản lý an toàn về mối cho đập trong đó qui định rõ chu kỳ khảo sát và xử lý phòng trừ mối đối với từng loại đập. Đối với các loại đê điều có thể giải quyết bằng một qui định bắt buộc trong báo cáo chuẩn bị đầu tư có nội dung đánh giá về hiện trạng mối./.
Hiện tại ở các tỉnh thành thị thì các công trình thủy lợi dần ít đi mà vấn đề diệt trừ mối lại tập trung vào các khu dân cư, nhà ở. Diệt mối tại Hà Nội cần một biện pháp tổng thể mới có thể trị dứt điểm các con mối này.
