Eliza - Chatbot đầu tiên trong lịch sử và câu chuyện đằng sau nó

Trong thế giới công nghệ ngày nay, chatbot đã trở nên quen thuộc, từ những trợ lý ảo trên điện thoại đến các hệ thống hỗ trợ khách hàng tự động. Nhưng bạn có bao giờ tự hỏi, chatbot đầu tiên trong lịch sử trông như thế nào và nó ra đời trong hoàn cảnh nào không? Hãy cùng ngược dòng thời gian để khám phá ELIZA – "bà tổ" của ngành công nghiệp chatbot.
Sự ra đời của một huyền thoại
ELIZA được tạo ra vào giữa những năm 1960, cụ thể là từ năm 1964 đến 1966, bởi Joseph Weizenbaum, một giáo sư tại Viện Công nghệ Massachusetts (MIT). Mục đích ban đầu của Weizenbaum không phải là tạo ra một trí tuệ nhân tạo có khả năng hiểu biết thực sự, mà là để chứng minh sự nông cạn trong giao tiếp giữa người và máy tính, cũng như để khám phá cách máy tính có thể xử lý ngôn ngữ tự nhiên của con người.
Tên "ELIZA" được lấy cảm hứng từ nhân vật Eliza Doolittle trong vở kịch "Pygmalion" của George Bernard Shaw (sau này được chuyển thể thành nhạc kịch "My Fair Lady"). Giống như Eliza Doolittle được dạy để nói chuyện như một quý cô, ELIZA cũng được "dạy" để trò chuyện với con người.
ELIZA hoạt động như thế nào?
Điều thú vị về ELIZA là nó không hề "hiểu" những gì người dùng nói. Thay vào đó, ELIZA hoạt động dựa trên một kỹ thuật gọi là "pattern matching" (đối sánh mẫu) và "keyword substitution" (thay thế từ khóa).
Weizenbaum đã lập trình cho ELIZA một kịch bản nổi tiếng nhất mang tên DOCTOR. Trong kịch bản này, ELIZA đóng vai một nhà trị liệu tâm lý theo trường phái Rogerian – một phương pháp trị liệu không định hướng, thường phản ánh lại câu nói của bệnh nhân dưới dạng câu hỏi để khuyến khích họ tự khám phá cảm xúc của mình.
Khi người dùng nhập một câu, ELIZA sẽ:

1. Quét câu đó để tìm các từ khóa đã được lập trình sẵn (ví dụ: "mẹ", "buồn", "giấc mơ", "nhớ").
2. Dựa trên từ khóa tìm được và cấu trúc câu, ELIZA sẽ áp dụng một quy tắc biến đổi để tạo ra câu trả lời.
3. Ví dụ, nếu người dùng nói: "Tôi cảm thấy rất buồn," ELIZA có thể trả lời: "Tại sao bạn lại cảm thấy rất buồn?" hoặc "Bạn có thường xuyên cảm thấy buồn không?"
4. Nếu không tìm thấy từ khóa nào phù hợp, ELIZA sẽ đưa ra những câu trả lời chung chung như: "Hãy nói thêm về điều đó," hoặc "Điều đó thật thú vị."

ELIZA không có kiến thức thực tế về thế giới, không có ký ức về các cuộc trò chuyện trước đó và chắc chắn không có cảm xúc. Nó chỉ đơn thuần là một chương trình máy tính thực hiện các quy tắc dựa trên đầu vào của người dùng.
"Hiệu ứng ELIZA" và những phản ứng bất ngờ
Mặc dù cơ chế hoạt động tương đối đơn giản, ELIZA đã gây ra một sự ngạc nhiên lớn, ngay cả với chính người tạo ra nó. Nhiều người tương tác với ELIZA đã tin rằng họ đang trò chuyện với một thực thể có trí tuệ và sự đồng cảm thực sự. Họ chia sẻ những tâm tư, tình cảm thầm kín và thậm chí cảm thấy được ELIZA "thấu hiểu". Hiện tượng này được gọi là "Hiệu ứng ELIZA" (ELIZA effect) – xu hướng của con người trong việc vô thức gán cho máy tính những hành vi giống người.
Chính Weizenbaum cũng bất ngờ và có phần lo ngại trước phản ứng này. Thậm chí, thư ký của ông sau khi trò chuyện với ELIZA đã yêu cầu ông rời khỏi phòng để cô có thể "trò chuyện riêng tư". Điều này cho thấy con người dễ dàng bị đánh lừa bởi một chương trình mô phỏng trò chuyện, ngay cả khi nó rất cơ bản.
Di sản và tầm quan trọng của ELIZA
Dù không phải là một trí tuệ nhân tạo thực thụ, ELIZA đã đặt nền móng quan trọng cho lĩnh vực xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP) và phát triển chatbot sau này.

1. Người tiên phong: ELIZA là chương trình đầu tiên vượt qua được bài kiểm tra Turing một cách hạn chế trong mắt một số người (dù Weizenbaum không có ý định này), mở ra kỷ nguyên tương tác người-máy bằng ngôn ngữ tự nhiên.
2. Khơi gợi tranh luận: Sự ra đời của ELIZA và "Hiệu ứng ELIZA" đã làm dấy lên những cuộc tranh luận sâu sắc về bản chất của trí thông minh, ý thức, và mối quan hệ giữa con người và máy móc – những vấn đề vẫn còn nóng hổi cho đến ngày nay.
3. Công cụ giáo dục: ELIZA trở thành một ví dụ kinh điển trong các khóa học về khoa học máy tính và trí tuệ nhân tạo, giúp sinh viên hiểu về các kỹ thuật xử lý ngôn ngữ cơ bản.
4. Nguồn cảm hứng: Thành công ban đầu của ELIZA đã truyền cảm hứng cho nhiều nhà nghiên cứu tiếp tục khám phá và phát triển các hệ thống đối thoại phức tạp hơn, dẫn đến sự ra đời của những chatbot hiện đại như Siri, Alexa và ChatGPT.

Sau ELIZA, Joseph Weizenbaum trở nên thận trọng hơn với tiềm năng của trí tuệ nhân tạo. Ông đã viết cuốn sách "Computer Power and Human Reason" (Sức mạnh Máy tính và Lý trí Con người) vào năm 1976, trong đó ông bày tỏ những lo ngại về việc con người quá phụ thuộc vào máy tính và nguy cơ máy móc thay thế những vai trò vốn chỉ dành cho con người (như nhà trị liệu, thẩm phán).
ELIZA có thể không "thông minh" theo cách chúng ta hiểu về AI ngày nay, nhưng vai trò lịch sử của nó là không thể phủ nhận. Từ một thử nghiệm đơn giản nhằm khám phá khả năng tương tác ngôn ngữ của máy tính, ELIZA đã trở thành một biểu tượng, một cột mốc quan trọng trong hành trình chinh phục trí tuệ nhân tạo của loài người. Nó không chỉ cho thấy tiềm năng của máy móc mà còn phản ánh chính bản chất và tâm lý của con người khi đối diện với công nghệ. Lần tới khi bạn trò chuyện với một chatbot hiện đại, hãy nhớ đến ELIZA – người tiên phong đã mở đường cho tất cả.